Uilleann Pipes – Píb Uilleann

Uilleann Pipes’ın sesini duyduğumda 8-9 yaşlarındaydım, TRT’de verilen bir gösteride duymuştum. Sırtımdan ağrı bir ürperti hissettiğimi hatırlarım. O zaman adının bu olduğunu bilmiyordum ama çok etkilendiğim kesindi. 1994 yılında Riverdance, Eurovision yarışması esnasında gösterisini sunmuş ve dünya çapında patlamasını gerçekleştirmişti. Bu gösterilerle İrlanda müziğini, çalgılarını ve danslarını çok daha fazla sevmeye başladım. Ama o zamanlarda internet ve bilgisayar yoktu tabii. Televizyonda görüp duymadıkça, dinlemedikçe bu sesin, müziğin, dansın peşinden nasıl gidilecekti?

Zaman geçtikçe bilginin izinin daha rahat sürmeye başlamıştım. O sıralar Braveheart da gösterime girmişti. Hepimiz özgür İskoçya için mücadele etmiştik filmi seyrederken. Arkada da gayda çalıyordu. Ne kadar da büyüleyiciydi… Bu coğrafyada beni çeken bir şeyler vardı…

Bazen batının gözünden nasıl  ki her çekik gözlü Asyalı ha Çinli ha Japon sayılıyordu, İrlanda ya da İskoçya bizim baktığımız noktadan çok farklı görülmüyordu. Birileriyle sohbet edince İrlanda, İskoçya fark etmeden akla ilk gelen enstrüman gayda, kıyafet ise kilt oluyordu. Etek giyen kuzeyliler..

Hayır Uilleann Pipes, İskoç gaydası gibi değildi. Ayakta çalınmıyordu, şekli aynı değildi, sesi aynı değildi. İrlandalılar etek giymiyordu. En azından temel olarak gördüklerim, bildiklerim bunlardı. Fakat bu bilgiler o sesleri yanı başıma ulaştırmıyordu. O zamanlar, günün birinde Uilleann Pipes’ın memleketine gelebileceğimi ve orada yaşayabileceğimi nasıl bilebilirdim?

Daha geçenlerde tiyatronun önünde buranın yerel gençlik gruplarından birinde bu enstrümanı çalan bir çocuğu dinledik. Daha önce de birkaç etkinlikte dinleme fırsatımız olmuştu. Sonra Donegal bölgesinde yaz mevsiminde yapılan Earagail Art Festival kapsamında geleneksel İrlanda müziği konserleri vardı. Burada bulunan bir müzik okulunun öğretmenleri çaldı biz dinledik.

İlk kez bu konserde bu alete bu kadar yaklaştım ve yakından inceleme fırsatı buldum. Letterkenny, çok büyük bir konser salonuna sahip değil. Ufak konser salonunda en öne geçip oturduk. Videolardan, konserlerden vs. seyrederken çalmaya hazırlık aşamasına pek denk gelmiyor insan. Hani orkestra çalmaya hazırlanır, keman ses verir, herkes akordunu yapar ya, işte bu tulumun akort aşaması epey meşakatliymiş. Öncelikle bu aleti giyip kuşanıyorsun. Dizliği yerleştirmek, dirsek/körük kısmını (bellows) koluna geçirmek, tulumu (bag) şişirmek, boru kısımlarının (drones) kontrolü, üzerindeki diğer tuş takımının (regulators) ayarı, flüt (chanter) kısmının ayarı derken epey işle uğraşılıyor. Her yerinden ayrı bir ses çıkıyor aletin. Ne kadar da ayrıntılı bir çalgıymış meğer. Flüt kısmından melodi elde edilirken flütün ucunu dizdeki deri kumaşa değdirerek kapatıp açmak suretiyle farklı bir ses aralığı sağlanıyor, parmaklar flütte, dirseğin biri tuluma hava veriyor, diğer dirsek tulum kısmını tutuyor, hava üfleyen kolun bilek kısmı aletin üzerindeki tuşlarla ayrı bir ses çıkarıyor, bazen elin biri serbest kalıp oraya destek veriyor. Hayranlığım katlandı.

(Bu arada terminolojime kulak asıp güvenmeyin, müzikle ya da enstrümanlarla herhangi bir şekilde profesyonel bir bağım yok. Kendimce yazıyorum kelimeleri. Bahsettiğim işlemlere, enstrüman parçalarına Türkçede verilen terimler varsa öğrendiğimde düzeltirim.)

Bu arada o kadar dirsek dirsek dedik; Uilleann, İrlanda dilinde dirsek demek. Enstrüman, adını çalınış şeklinden almış. Yukarıda anlattığım gibi hava, dirsekteki pompa görevi gören kısımla kontrol ediliyor. Türünün en gelişmiş ve teknolojik olanı bu tulummuş. Oturarak çalınıyor, bu sebeple de genel olarak kapalı alan çalgısı olarak kabul ediliyor. İrlanda savaş tulumları bu yönüyle Uilleann Pipes’dan ayrılıyor. Amacım bu tulumlar, gaydalar arasındaki farkları, benzerlikleri ayrıntılı ve ansiklopedik bir şekilde yazmak olmadığından işin bu kısmına girmiyorum. Yetmiş kadar türü varmış bu tulumgillerin.
60’larda 70’lerde Uilleann Pipes artık çalınmaya çalınmaya yok olma, unutulma noktasına gelmiş. Daha sonra birkaç müzisyen bu kültürü yeniden canlandırmışlar, sonra da hızlı bir şekilde tırmanışa geçmiş. Ne iyi etmişler… Üzerinde ustalaşması en zor çalgılardan biri olarak kabul ediliyor. İrlandalı müzisyen Seamus Ennis bu alette ustalaşana kadar en az yirmi yıllık bir hazırlık dönemi olduğunu söylemiş meselâ. Görünce hak vermedik değil hani.

Bu çalgının özellikleri hakkında aşağıdaki bağlantıdan bilgi edinebilirsiniz:

http://pipers.ie/resources/instrument/

http://www.irelandseye.com/aarticles/culture/music/traditional/ulil.shtm

Bu hikâyede duyup da peşinden gittiğim tek enstrüman uilleann pipes değildi, yanında bir de bodhrán vardı. O da başka bir yazıya artık.

***

Aşağıdaki linklerden bazı Uilleann Pipes örnekleri dinleyebilirsiniz.

Doinna by John McSherry

Caoineadh Cu Chulainn – Davy Spilanne (Riverdance) –

John McSherry ve Francis McIduff

Bu video da gittiğimiz konserden:

Videonun başında akort sürecini de görebilirsiniz biraz. Ceol Na Coille – Earagail Art Festival